Czasem łatwiej jest pokazać coś na zdjęciu, niż wypowiedzieć to słowami…
Istotą terapeutycznego oddziaływania jest to, że fotografowanie jest uchwyceniem i komunikowaniem swoich przeżyć, odczuć, przemyśleń, czasem trudno wyrażalnych słowem lub wręcz niemożliwych do wyrażenia. Jest otwieraniem się na świat, na siebie i na innych.Kiedy dwie osoby patrzą razem na zdjęcie, między autorem obrazu a jego odbiorcą zachodzi wymiana – gestów, spojrzeń, refleksji. Odbiorcą może być inna osoba, ale jest nią też sam fotografujący. Druga osoba, widząc daną fotografię, może coś odpowiedzieć, podzielić się swoją reakcją, gestem, wyrazić zachwyt, uznanie albo opowiedzieć, jak ona rozumie to zdjęcie. W ten sposób może pokazać odmienne spojrzenie, nowy punkt widzenia. Odbiorcą jest też sam autor zdjęcia. Widząc to, co na nim jest, widzi zapis własnych myśli. Przygląda się i zastanawia nad ich biegiem. Kontaktuje się w ten sposób ze sobą. Jakby prowadził ze sobą rozmowę. Czasem dużo łatwiej jest pokazać i zobaczyć coś na obrazie, niż powiedzieć coś słowami i usłyszeć. Powiada się, że jeden obraz to tysiąc słów…
Jak działa fotografia
Fotografie są znaczącym narzędziem ekspresji psychologicznej. Umożliwiają przekazywanie doświadczeń, które bywają trudne do uchwycenia w słowach lub które mogą zostać zniekształcone przez świadome próby ich zwerbalizowania. Obrazy zawierają symbole wskazujące na rzeczy niewidoczne, także na te ukryte w głębszych warstwach umysłu. Podobnie jak sny, są to wysoce twórcze konstrukcje, które przekazują szeroką gamę emocji, wspomnień, potrzeb i życzeń. W jednym obrazie może zostać skondensowanych wiele informacji, co czyni go istotnym sposobem reprezentowania tożsamości.
Każde zdjęcie posiada swój własny, unikalny ładunek emocjonalny, uzależniony od tego, kto je ogląda. W trakcie sesji fototerapeutycznej zdjęcia są wykorzystywane nie tylko jako obiekt kontemplacji, lecz także są tworzone, rekonstruowane, służą budowaniu nowych narracji, np. poprzez łączenie ich z innym zdjęciami, w efekcie czego wywiązuje się swoisty „dialog”, są również przetwarzane w pamięci i wyobraźni, by wraz z przywoływanymi przez nie uczuciami, wspomnieniami, myślami, informacjami, stanowiły katalizatory komunikacji terapeutycznej.
Każde zdjęcie to rodzaj autoportretu, zwierciadła przeszłości, przywołującego i ukazującego osoby oraz chwile, które okazały się na tyle wyjątkowe, by zatrzymać je w kadrze. Zbiory fotografii (jak np. albumy rodzinne) stanowią wizualny ślad wielu jednostkowych historii życia. Obok nich również fotografie pochodzące z innych źródeł – takie jak: pocztówki, zdjęcia magazynów, gazet lub fotografie wykonane przez inne osoby – mogą, podobnie jak nasze osobiste i rodzinne zdjęcia, dostarczać bodźców i wskazówek dla interpretacji ukrytych w nich znaczeń (tamże). Prawdziwe znaczenie zdjęcia (i funkcja, jaką pełni ono w pracy terapeutycznej) mniej wyraża się w jego wizualnej postaci, a znacznie bardziej w reakcjach, jakie ono wzbudza zarówno w umysłach, jak i w sercach tych, którzy z nim obcują. Patrząc na zdjęcie, w spontaniczny sposób tworzymy znaczenia i przypisujemy sensy, które w naszym odczuciu są częścią fotografii (nasza percepcja oraz bagaż indywidualnych życiowych doświadczeń w sposób podświadomy i niejako instynktowny definiują to, co widzimy, i nadają temu określone ramy). Wyczytane przez nas sensy i znaczenia mogą, choć nie muszą, pokrywać się z tymi, które chciał nadać zdjęciu jego twórca. Nasze reakcje na fotografie, które z rozmaitych pobudek uznaliśmy za wyjątkowe i szczególne, potrafią dać świadectwo o nas samych – naszych potrzebach, lękach, życzeniach, niepokojach, pragnieniach, wizjach czy marzeniach – zwłaszcza gdy reakcjom tym towarzyszą optymalne stymulatory w postaci pytań.
(na podst. „Fototerapia. Fotografia w pracy nauczyciela, pedagoga i terapeuty” Agaty Czajkowskiej)
W jaki sposób fotografia może działać terapeutycznie:
1. Ekspresja emocji i samopoznanie – tworzenie i analiza fotografii pozwala na wyrażenie emocji, które mogą być trudne do opisania słowami. Zdjęcia stają się medium, przez które osoba może eksplorować swoje uczucia i myśli. Fotografowanie i wybieranie obrazów pomaga lepiej zrozumieć siebie, swoje potrzeby oraz źródła napięć czy radości.
2. Refleksja i perspektywa – Patrzenie na zdjęcia umożliwia spojrzenie na siebie lub swoje życie z innej perspektywy. To narzędzie do refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i marzeniami na przyszłość. Fotografia pozwala zachować chwilę w czasie, co może być pomocne w procesie akceptacji zmiany lub przepracowywania strat.
3. Pobudzanie kreatywności – Twórczość fotograficzna stymuluje wyobraźnię i pomaga przełamywać rutynę. Proces twórczy może działać uspokajająco i motywująco, poprawiając ogólne samopoczucie.
4. Budowanie relacji i komunikacja – Zdjęcia mogą być używane jako narzędzie komunikacji, zwłaszcza dla osób, które mają trudności z wyrażaniem swoich uczuć werbalnie. Dzieląc się zdjęciami, ludzie mogą nawiązywać głębsze relacje. W grupach terapeutycznych fotografia może wspierać budowanie poczucia wspólnoty i wzajemnego zrozumienia.
5. Praca z traumą – fototerapia, czyli wykorzystanie zdjęć w kontekście terapeutycznym, pomaga w przepracowywaniu trudnych doświadczeń. Tworzenie i analiza zdjęć umożliwia stopniowe oswajanie bolesnych wspomnień. Fotografowanie może służyć jako narzędzie ugruntowujące – pomaga skupić się na teraźniejszości i redukować stres.
6. Uważność i koncentracja – Proces fotografowania wymaga skupienia na detalach i chwili obecnej, co wspiera praktykę uważności (mindfulness). To pomaga redukować napięcie i obniżać poziom stresu.
7. Podnoszenie samooceny – Fotografowanie oraz pozytywne reakcje na wykonane zdjęcia mogą wzmacniać poczucie własnej wartości i zwiększać pewność siebie.
8. Dokumentacja rozwoju i zmiany – zdjęcia pozwalają śledzić zmiany, zarówno fizyczne, jak i emocjonalne, co może być szczególnie istotne w procesach terapeutycznych, np. przy pracy z depresją, zaburzeniami odżywiania czy podczas rekonwalescencji.
Techniki fototerapeutyczne
Fototerapia to powiązane i przenikające się ze sobą techniki polegające na przemyśliwaniu fotografii, fotografowaniu, tworzeniu fotoalbumów, obrazów, kolaży, „rozmawianiu” z fotografią i poprzez nią. Służy prowadzeniu refleksji, pogłębianiu samoświadomości, rozwojowi umiejętności społecznych, budowaniu poczucia własnej wartości. Fotografie są jak kładka, po której osoba może dotrzeć do swoich zasobów, emocji i wspomnień, potrzeb i pragnień, doświadczeń i planów na przyszłość. Pomaga je odkryć i komunikować.
Poprzez fotografię wyrażamy się, przedstawiamy nasze myśli w plastyczny sposób, odkrywamy się przed innymi i odkrywamy sami siebie na nowo, otwieramy się na siebie i innych. Kiedy coś jest dla nas trudne do wypowiedzenia słowami, fotografie mogą zastąpić słowa. Albo kiedy nie ma możliwości, aby mówić – kiedy osoba ma ograniczone umiejętności werbalne, nie wypowiada się swobodnie, ma miejsce jakaś blokada przed wypowiadaniem się z powodu nieśmiałości, wycofania, obawy przed negatywną oceną. Albo po prostu z chęci głębszego i twórczego przeżycia tego, co opowiadamy, aby przetworzyć nasze doświadczenie w formę namacalną, w twórczy zapis.
Fotografia rozwija uważność, umiejętność oglądania bez oceny, wrażliwość. Jest pomocna w zmianie osobistej budowaniu poczucia własnej wartości, wspiera autorefleksję.
Judy Weiser, jedna z twórczyń fototerapii, wyróżniła pięć technik wykorzystywania fotografii na potrzeby terapii:
1. Analiza zdjęcia, które osoba przyniosła na sesję.
2. Wykonanie i analiza portretu (zdjęcia), które zostało zrobione osobie przez kogoś
3. Wykonanie i analiza autoportretu (zdjęcia), które osoba zrobiła sobie sama
4. Analiza albumu rodzinnego, czyli zdjęć z przeszłości rodziny
5. Fotoprojekcja, czyli przypisywanie znaczenia jakiejś fotografii. Technika ta podsumowuje cztery poprzednio wymienione.
Judy Weiser wymienia następujące cele, w jakich stosuje się powyższe techniki:
Zdjęcia robione przez innych wykorzystywane są aby dokonać porównania i sprawdzenia, jak osoba widzi sama siebie, a jak widzą ją inni. Pozwalają uchwycić autentyczne reakcje, zachowania, emocje, kiedy osoba zachowuje się spontanicznie, jest w jakiejś czynności i analizując zapis wizualny, pomagają lepiej zrozumieć towarzyszące jej wtedy emocje.
Autoportret i portret wykorzystywany jest aby pogłębić rozumienie siebie, skonfrontować siebie, sprawdzić własne ograniczenia, wzmocnić obraz siebie, rozumieć lepiej swoje możliwości w zakresie własnego rozwoju, aby wyrazić siebie – co jest działaniem rozwojowym, ponieważ uwalnia, otwiera i odblokowuje, aby przełamać problemy związane ze swoją tożsamością dzięki porównaniu, jak widzi się dana osoba, a jak widzi ją ktoś inny.
Album rodzinny wykorzystywany jest aby przeanalizować relacje panujące w rodzinie, emocje towarzyszące jej członkom, wzorce zachowań i dominujące przekazy, a dzięki temu lepiej zrozumieć źródło własnych reakcji, sposobów myślenia, sprawdzić własne możliwości i ograniczenia, aby rozpoznać swoje zasoby, wartości, doświadczenia, przekonania.
Fotoprojekcja wykorzystywana jest aby zrozumieć lepiej to, co wpływa na życiowe decyzje osoby, porównać filtry, przez które ludzie postrzegają sprawy. Zrozumienie tych różnic pomaga odejść od rozstrzygania, czy coś jest prawdą, czy fałszem, co jest konfliktujące i nie rezonuje z kompleksowością życiowych zagadnień, pomaga zacząć akceptować współistnienie różnych punktów widzenia i różnych perspektyw.
Fotografia w rozwoju
Obrazy, fotografie i samo ich wykonywanie mają szereg właściwości, które wspierają rozwój umiejętności i osobowości. Obraz nie ma jednego stałego znaczenia, lecz nadaje mu je oglądający, co sprawia, że jest on świetnym narzędziem w rozwijaniu tolerancji, akceptacji, słuchania innych, kreatywności, a także odkrywaniu różnorodności i moderowaniu dialogu.
Fotografia przenosi przeszłość do teraźniejszości, dzięki czemu pozwala przyjrzeć się dawnym doświadczeniom przez pryzmat chwili obecnej i obecnego doświadczenia. Dzięki refleksji pozwala wyciągnąć wnioski i skorzystać z wiedzy życiowej. Komponowanie, tworzenie obrazów i opowiadanie o nich to działanie twórcze, które pozwala doświadczać sprawczości, zaangażowania i samodzielnego osiągania celów. Robienie zdjęć czy tworzenie kolaży to przejście ze sfery myślenia i mówienia do sfery działania, co pozytywnie wpływa na wiarę we własne możliwości i talenty. Obraz oferuje wartościową i malowniczą formę wypowiedzi, inną niż słowo, a czasem jedyną możliwą do osiągnięcia, gdy słowo jest ograniczone lub niedostępne.
Fotografia jest dostępna dla różnych ludzi, również dla tych, które nie mogą opowiedzieć o sobie słowami. Są nimi osoby głuchonieme, pogrążone w depresji, autystyczne czy po prostu skrępowane wypowiadaniem się słowem. Dzięki fotografii mogą pokazać swoje wnętrze, dać się poznać, pokazać swój świat.
Równoczesne działanie w słowie i w obrazie integruje pracę sfery poznawczej i sfery emocjonalnej. Rozumieć coś, to jedno, czuć, to drugie, a robić, to trzecie. Rozumieć coś naprawdę, to znaczy podążać za tym, wprowadzać w swoje działanie. Dopiero działanie jest rozwojowe, terapeutyczne, energetyzujące i przynosi zmianę.
(na podst. „Jeden obraz – wiele słów. Zastosowanie fotografii w rozwoju osobistym, terapii i pracy wychowawczej” Doroty Raniszewskiej)
